”Αντίο για πάντα” : Ο θρήνος του αποχωρισμού και η διαχείριση του πένθους.

Ένα θέμα ευαίσθητο, οδυνηρό, τόσο δύσκολο ν΄αγγίξεις και να μιλήσεις στην καρδιά κάποιου που πονά. Αποφάσισα να ασχοληθώ, γράφοντας με σεβασμό και ενσυναίσθηση,  θεωρώντας  ότι οι αποχωρισμοί και οι απώλειες είναι κομμάτια της ζωής μας, που πρέπει να αντιμετωπίσουμε με λογική και συναίσθημα αλλά και με  σωστή ενημέρωση.

Ο Καζαντζάκης στην εισαγωγή της ”Ασκητικής” γράφει: ”Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο και καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο, το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε ζωή”. Η ζωή είναι ένα συνεχές”γεια σου” και ”αντίο”, αναφέρει ο Αμερικανός συγγραφέας Turner (1979). ”Γεια σου σε πράγματα που τα ξεκινάς, τα αρχίζεις  και ”αντίο” σε πράγματα που φτάνουν στο τέλος τους. Την κατάσταση αυτή τη χαρακτηρίζει ο ίδιος συγγραφέας, σαν ένα ταξίδι. Το ταξίδι αυτό αρχίζει με το πρώτο ”γεια σου” που θα πει το σπερματοζωάριο στο ωάριο και θα γίνει η ένωση τους στη μήτρα της μάνας. Εννέα μήνες αργότερα αρχίζει το πρώτο αντίο. Σ΄αυτό το στάδιο το νεογέννητο αποχωρίζεται το σχεδόν ιδανικό σπίτι του, πολύ καλά και προσεκτικά φτιαγμένο, έτσι ώστε να προωθείται η ανάπτυξή του εμβρύου και τελικά το έμβρυο έρχεται σε πρώτη γνωριμία με τον άγνωστο εξωτερικό κόσμο. Μετά έπονται οι αναπόφευκτοι εποχιακοί αποχωρισμοί, όπως είναι ο αποχωρισμός της μάνας από το παιδί όταν αυτό θα πάει για πρώτη φορά στο σχολείο και θ΄αφήσει το οικογενειακό και σπιτικό περιβάλλον, η αποφοίτηση του από το Λύκειο και αργότερα η αποφοίτηση του από το Πανεπιστήμιο. Μετά υπάρχει το τέλος της μόνης ζωής και η αρχή του έγγαμου βίου ή της συμβίωσης, το τέλος της ζωής του ζευγαριού, όταν έλθει το πρώτο μωρό και ακόμη αργότερα, μεσολαβούν τ΄αντίο , όταν καθένα από τα παιδιά αφήνει την οικογένεια για να ακολουθήσει το δικό του δρόμο. Επίσης κάποιος μπορεί να αναφερθεί και στις διαδοχικές αλλαγές εργασίας που μπορεί να έχει στην επαγγελματική του ζωή, οι οποίες φτάνουν στο τέλος με τη συνταξιοδότηση. Όσο η ηλικία προχωράει έρχεται ο αναπόφευκτος αποχαιρετισμός των διαφόρων φυσικών και σωματικών λειτουργιών του ανθρώπου και συχνά το αντίο στη φυσική και πνευματική υγεία. Έπεται ο αποχωρισμός με τον-την σύζυγο και τα μέλη της οικογένειας, τους κοντινούς φίλους και συγγενείς μέσω του θανάτου. Τελικά έρχεται το τέλος του ίδιου μας του εαυτού με την ιδέα του οποίου θα πρέπει να συμβιβαστούμε. Από αυτή την άποψη υπάρχει το επαναλαμβανόμενο κυκλικό φαινόμενο των αποχαιρετισμών που περιλαμβάνει το ταξίδι της ζωής του ανθρώπου από τη γέννα ως το θάνατο. Συγκεκριμένα, μία από τις κυριότερες και σημαντικότερες απώλειες, όπου δεν υπάρχει πισωγύρισμα είναι ο θάνατος. Ξόδι, θρήνος, αποχαιρετισμός. Ο θάνατος είναι εκεί και ταυτόχρονα ”ο νεκρός αποτελεί συντριπτική στιγμή της ζωής”. Ο θάνατος συνεπάγεται γι’ αυτούς που μένουν πίσω, τη διαδικασία του θρήνου, η οποία αν δεν ολοκληρωθεί θα εμφανίσει πολλές σωματικές και ψυχικές διαταραχές. (Όσα δε λέει το στόμα τα φωνάζει το σώμα) λένε οι ειδικοί! Στο πένθος δεν υπάρχει αυθόρμητη ροή συναισθήματος, το πένθος την μπλοκάρει. Πολλοί άνθρωποι επιζητούν τη φυσική και ψυχική υγεία, χωρίς να έχουν συνειδητοποιήσει ότι κάποια λανθάνουσα εκκρεμότητα ανέκφραστου ή μη ολοκληρωμένου θρήνου είναι πιθανότατα η αιτία συγκεκριμένων σωματικών και ψυχικών διαταραχών.      Οι αποχωρισμοί και οι απώλειες είναι μέρος του αναπόφευκτου της ανθρώπινης ύπαρξης.  Ο θρήνος του αποχωρισμού αντιπροσωπεύει μια μετάβαση από μια κατάσταση υγείας και ισορροπίας σε μια κατάσταση ανισορροπίας. Σύμφωνα με τον Εngel, ο χαμός ενός αγαπημένου προσώπου είναι τόσο ψυχολογικά τραυματικός, όσο σωματικά τραυματικό είναι το να χτυπήσει κάποιος σοβαρά ή να καεί. Παρομοιάζει τη διαδικασία του θρήνου με τη διαδικασία ολοκλήρωσης από μια αρρώστια.  Αναρωτιόμαστε συχνά: Είναι ο θρήνος απαραίτητος; Η απάντηση είναι ”ναι”. Όταν  κάποιος βιώσει ένα αποχωρισμό ή μία απώλεια υπάρχουν συγκεκριμένα στάδια που πρέπει να ολοκληρωθούν για να επανέλθει ο άνθρωπος σε μια ψυχική ισορροπία. Η διαδικασία του θρήνου, είναι η προσαρμογή του ατόμου και η συμφιλίωση του με την απώλεια ή το χαμό.                Η ψυχίατρος  Elisabeth Kubler- Ross  είναι η πρώτη συγγραφέας που αναφέρθηκε στα στάδια του πένθους στο βιβλίο της  On Death and dying (1969).  Γράφει μάλιστα χαρακτηριστικά: ” Ο θάνατος ήταν μαζί μας από πάντα και θα είναι για πάντα”. Σύμφωνα με την Εlisabeth Kubler- Ross πέντε είναι τα στάδια της επεξεργασίας του πένθους :

1. Σοκ και άρνηση:  Άρνηση, σύμφωνα με τον Εliot ”1946,  είναι ”ο φυσικός αμυντικός μηχανισμός του ανθρώπου”. ”Όχι δε μπορεί να είναι αλήθεια”, σκεφτόμαστε. Αρνιόμαστε το γεγονός και το εκφράζουμε σε διάφορα επίπεδα, όπως: Διατηρούμε όλα τα προσωπικά αντικείμενα του ανθρώπου που χάσαμε για να τα χρησιμοποιήσει όταν ξαναγυρίσει! Μια άλλη μορφή άρνησης είναι: Όταν για να προστατευτούμε από τον πόνο της απώλειας αρνούμαστε τη σημασία που είχε για μας ο χαμός του συγκεκριμένου ανθρώπου. Κάνουμε κρίσεις και επικρίσεις όπως: ”Δεν ήταν δα και ο καλύτερος πατέρας” ή ”Πάντα μου δημιουργούσε προβλήματα στη ζωή ο αδελφός μου” ή  ”Δε μου λείπει καθόλου”.  Άλλη μορφή άρνησης είναι όταν την επαύριο της κηδείας, απομακρύνουμε οτιδήποτε μας θυμίζει τον εκλιπόντα, προσπαθώντας έτσι να μειώσουμε την απώλεια του. Ακόμη πολλοί ζουν με την ελπίδα της επανασύνδεσης με το αγαπημένο τους πρόσωπο και έχουν μαζί τους, δικά του πράγματα: έχω δει  πολλές γυναίκες να φορούν ακόμη τη βέρα του πεθαμένου συζύγου τους ).
2. Οργή και θυμός :”Γιατί να μου συμβεί εμένα αυτό”; Τα συναισθήματα μας ξεχειλίζουν, ο πόνος, μας προκαλεί θυμό και επιθετικότητα που στρέφεται στον εαυτό μας ή και σε άλλους, συχνά και στους θεράποντες ιατρούς! Παρατηρούμε συναισθηματικές εκρήξεις που στρέφονται ακόμα και στο Θεό. Θυμάμαι παλιά στον τόπο μου έναν άνδρα που όταν αιφνίδια πέθανε η νέα και όμορφη γυναίκα του,  σε κατάσταση υστερίας έσπασε όλα τα εικονίσματα που είχε στο σπίτι του!!! Νιώθουμε μόνοι, άδειοι γιατί δε χάνουμε μόνο το πρόσωπο αλλά και κομμάτια του εαυτού μας. Εντυπωσιάστηκα πολύ, όταν διάβασα για την αγανάκτηση του Δαρβίνου με τον Θεό όταν ”του πήρε την κορούλα του” και έτσι οδηγήθηκε στην αθεΐα ή στον (αγνωστικισμό) όπως αναφέρεται και ανέπτυξε την θεωρία του ”περί εξέλιξης του ανθρώπινου είδους”! Προσωπικά θεωρώ, πως όταν χάνουμε ένα δικό μας άνθρωπο, κλαίμε για μας. Ο θυμός μας βοηθά να αποδεχτούμε την απώλεια ως κάτι οριστικό πια.
3. Διαπραγμάτευση:  Η απώλεια συχνά μας προκαλεί τύψεις και πόνο που μας τυραννούν βασανιστικά: ”Μακάρι να είχαμε ζητήσει ιατρική φροντίδα νωρίτερα” ή ” έπρεπε να είχαμε ζητήσει μια δεύτερη γνώμη” ή ”γιατί να μην τον έχω συγχωρήσει και να ήμουν κοντά του”. Όλα τα παραπάνω είναι γραμμές άμυνας που μας προστατεύουν από την οδυνηρή πραγματικότητα.         4. Κατάθλιψη: Εσωστρέφεια, απομάκρυνση από τον κοινωνικό περίγυρο. Η θλίψη έρχεται ως αποτέλεσμα του πόνου που νιώθει αυτός που μένει από το κενό που άφησε ο άνθρωπος του. Ο πενθών βιώνει έντονα συναισθήματα και ψυχοσωματικά συμπτώματα, όπως: Μοναξιά, άγχος, ενοχές, αγωνία, αλλά και αϋπνίες, απώλεια όρεξης  και έλλειψη ενδιαφέροντος για οτιδήποτε αλλά και δυσκολία συγκέντρωσης ( Parkes &  Brown 1993).                                                                          5.  Γαλήνη και αποδοχή. Το να φτάσει κανείς σ΄αυτό το στάδιο είναι ένα δώρο που δεν έρχεται σε όλους. Πολλοί άνθρωποι μένουν καθηλωμένοι για χρόνια στα προηγούμενα στάδια. Άρνηση-Απομόνωση-θυμός-κατάθλιψη, είναι τα συναισθήματα που κυριαρχούν για μεγάλο διάστημα.  Από το σοκ στην αποδοχή του θανάτου. Συνειδητοποιούμε για πρώτη φορά ότι δε γίνεται ν΄αλλάξει η κατάσταση ούτε κι έχει νόημα το να αποδίδουμε ευθύνες. Αρχίζω να αποδέχομαι αυτό που συνέβη και θλίβομαι με ορθολογικό πια τρόπο . ”Εντάξει πονάει- αλλά η ζωή συνεχίζεται”. Υπάρχει η υγιής θλίψη που μας βοηθά να καταλάβουμε το γεγονός και να δεχθούμε τα συναισθήματα μας.  Όπως απαραίτητος είναι ο χρόνος για να επουλώσει τις σωματικές πληγές, έτσι απαραίτητη είναι μια χρονική περίοδος για να επιστρέψει αυτός που θρηνεί σε ψυχική ισορροπία. Εδώ παρατηρούμε τη σημασία των μνημοσύνων. Μελετώντας τα  πέντε στάδια του πένθους, όπως διεξοδικά τα περιγράφει η Εlizampeth  Kubler- Ross, θεωρώ πως αντιστοιχούν στα μνημόσυνα που έχουμε στη θρησκεία μας δηλαδή, τα Εννιάμερα αντιστοιχούν στην άρνηση και στην απομόνωση, πόσο δύσκολα περνιούνται, στα Σαρανταήμερα πόσο νωπός είναι ακόμα ο πόνος και ο θυμός μας, στα Εξάμηνα υπάρχει η θλίψη αλλά ο πόνος είναι ηπιότερος, στα εννιάμηνα σκεφτόμαστε ορθολογικότερα ενώ στο Ετήσιο επέρχεται η αποδοχή και η γαλήνη.                    Τα πέντε στάδια της απώλειας δεν εμφανίζονται πάντα σε συγκεκριμένη σειρά. Μπορεί κάποιος να περάσει ανάμεσα τους πριν φτάσει στο τελικό δηλαδή στην αληθινή αποδοχή του θανάτου και της απώλειας. Δεν χρειάζεται λοιπόν να πείσουμε τον εαυτό μας, ότι πρέπει να περάσουμε το καθένα με ακριβή σειρά. Μην ξεχνάμε, ότι ο  κάθε άνθρωπος πενθεί και θλίβεται με διαφορετικό τρόπο. Μερικοί εξωτερικεύουν εύκολα τα συναισθήματα τους ενώ άλλοι θα το περάσουν πιο εσωτερικά και μπορεί να μην τους δούμε ποτέ να κλαίνε!  Θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν τον θρήνο: Ποιο ήταν για μας το άτομο που πέθανε, το δέσιμο μαζί του,  η ηλικία του, διαφορετικά θα πενθήσουμε για τον υπέργηρο γονέα μας και τραγικά για ένα νέο άνθρωπό μας. Το πένθος και ο πόνος είναι ανάλογος και με τις συνθήκες της απώλειας: Αιφνίδιος και απροσδιόριστος θάνατος, μακρόχρονη  αρρώστια, τροχαίο, αυτοκτονία κλπ.                                                                                                    *Συμβουλές για σωστή αντιμετώπιση του πένθους:  ”Δεν είναι καλό να ταυτίζεσαι απόλυτα με κάτι: Να είσαι με τη μια φτερούγα σ΄αυτή τη ζωή και με την άλλη να πετάς”!   Όλο τον κόσμο ν΄αγαπάς μα ποτέ πάρα πολύ κανέναν, γράφει ο Χέμινγουεϊ στο βιβλίο του ”Για ποιόν χτυπά η καμπάνα”.                                         Μετά από κάθε απώλεια δεν είμαστε πια οι ίδιοι, αλλάζουμε, μεγαλώνουμε, εξελισσόμαστε. Ο πόνος σταδιακά μειώνεται καθώς και η συχνότητα που τον βιώνουμε.  Το να αντιμετωπίσουμε την απώλεια είναι μια βαθιά προσωπική και μοναδική εμπειρία. Κανείς δε μπορεί να μας βοηθήσει να περάσουμε μέσα από τα πέντε στάδια με πιο εύκολο τρόπο ή να κατανοήσουμε τα συναισθήματα μας.  Δεν μπορούμε  να αντέξουμε συναισθηματικά το βάρος της απώλειας, αν δεν έχουμε πρώτα συμβιβαστεί με την ιδέα ότι η απώλεια είναι ένα γεγονός που έχει ήδη συμβεί. Χρειάζεται όμως  επώδυνη και κοπιαστική προσπάθεια για να ολοκληρωθεί αυτή η οδυνηρή διαδικασία. Είναι σημαντικό να δώσεις στον εαυτό σου φροντίδα κι ευχαρίστηση, πηγαίνοντας σε ένα θέατρο, σε ένα σινεμά, σ΄ένα δείπνο με καλούς φίλους ή ν΄ακούτε συχνά την αγαπημένη σας μουσική! Προγραμματίστε μια εκδρομή, διακοπές ίσως σε άγνωστα μέρη. Το να γράψεις ένα ημερολόγιο όπου θα εκφράζεις τις σκέψεις και τα συναισθήματα σου, το να θυμάσαι όμορφες στιγμές που ζήσατε μαζί, είναι πολύ βοηθητικό. Συζητήστε με τους δικούς σας τι ακριβώς θέλετε, πολλοί θέλουν να σας βοηθήσουν αλλά δεν ξέρουν με ποιο τρόπο.  Ακόμα θυμάμαι τις χωρίς νόημα για μένα, ευχές φίλων και συγγενών όταν πέθανε ο πατέρας μου. ”Κουράγιο”, ”Θερμά Συλλυπητήρια”. Τίποτα δεν απάλυνε την οδύνη που μου προκάλεσε το φευγιό του, μόνον ο χρόνος όταν πέρασε. Σίγουρα θα βοηθήσουν αγαπημένα πρόσωπα με την απλή παρουσία τους ή τη διευκόλυνση σε πρακτικά θέματα. Το καλύτερο που μπορούμε  να κάνουμε είναι να επιτρέψουμε στον εαυτό μας  να αποδεχθεί τη θλίψη που μας πλημμυρίζει. Δεν ωφελεί να αντιστεκόμαστε στο μοιραίο γιατί απλά παρατείνουμε τη φυσική διαδικασία επούλωσης και θεραπείας μιας πληγής. Μιλήστε, μοιραστείτε τις σκέψεις σας, κλάψτε στην αγκαλιά δικών σας ανθρώπων. ”Αν δεν ξεπεράσεις τη θλίψη σου, απλά μάθε να την έχεις σαν μέρος της ζωής σου”. Άλλωστε ”κάθε τέλος μας διδάσκει τον πόνο και την αποκόλληση”. Θέλω να σας μεταφέρω αυτό που έγραψε ο COELHO, πόσο αληθινό είναι πραγματικά:  ” Στο τέλος μακρόχρονης αρρώστιας ο θάνατος είναι σχεδόν πάντα Ευλογία”.  Σας παραθέτω ακόμα ένα απόσπασμα από το βιβλίο του IRVIN D. YALOM:  (Στον κήπο του Επίκουρου). ”Κι όμως ο θάνατος μας τρώει. Μας τρώει κάθε στιγμή, βρίσκεται πάντα μαζί μας, γραντζουνάει μια πόρτα μέσα μας, φτεροκοπάει σιγανά, σχεδόν ανεπαίσθητα, ακριβώς κάτω από τη μεμβράνη της συνειδητότητας. Κρυμμένος και μεταμφιεσμένος, διαρρέοντας σε ποικίλα συμπτώματα, είναι η πηγή πολλών από τις ανησυχίες , τα στρες και τις συγκρούσεις μας. Έχω την πολλή έντονη πεποίθηση ότι, το να κοιτάξουμε στα μάτια τον θάνατο, μας επιτρέπει  όχι ν΄ανοίξουμε ένα ολέθριο κουτί της Πανδώρας, αλλά να ξαναμπούμε στη ζωή μ΄ένα τρόπο πιο πλήρη και πιο συμπονετικό”. Τελειώνοντας, παρακαλώ, να διαβάσετε τη συγκλονιστική αλήθεια που έγραψε ο Κωστής Παπαγεωργίου στο δοκίμιο του [ Ζώντες και Τεθνεώτες] ” Ο νεκρός είναι ένα αγκάθι στο μάτι του ζώντος”!